Dobre na przestrzeni wieków

28 września 1530 roku na mocy aktu lokacyjnego wystawionego przez króla Zygmunta Starego dla Jana Dobrzynieckiego herbu Ciołek, podstolego zakroczymskiego, właściciela dóbr Ossówno, powstało nowe miasto w Ziemi Liwskiej. Głównym atutem lokacji i rozwoju miasta przez kilkadziesiąt lat było jego położenie. Dobre znalazło się na szlaku handlowym, łączącym Wilno z Wrocławiem. To przez Dobre przewożono z Rusi i Litwy do Europy Zachodniej skóry, futra, miód, węgiel drzewny, drewno na maszty. Na odcinku miedzy Liwem a Warszawą wiódł przez Pniewnik, Dobre, Stanisławów, Pustelnik, Okuniew. Dobre było także ośrodkiem eksploatacji rud darniowych, co miało duży wpływ na rozwój handlu wyrobami z żelaza. O eksploatacji materiału na terenie świadczą nazwy miejscowości: Rudzienko, Ruda Pniewnik, Rudno.

Lokacja miasta była prawdopodobnie potwierdzeniem istniejącej już osady, a o tym fakcie świadczą dokumenty związane z utworzeniem parafii Dobre. Zachowany odpis  XVI wiecznego dokumentu wskazuje na istnienie osady przed lokacją miasta, która nazywała się Zadna, a nazwa Dobre została nadana przez Dobrzynieckich.

Akt lokacyjny ustanawiał w mieście sądownictwo patrymonialne  – część sporów w mieście rozstrzygał właściciel miasta, pozostałe sądy starostów. W Dobrem obowiązki wójta sprawował właściciel. 50 lat od lokacji Dobre rozwijało się dosyć dobrze. W mieście odbywały się trzy jarmarki rocznie – na św. Stanisława, św. Jana i w siódmą niedzielę po Zielonych Świątkach oraz jeden targ tygodniowy w sobotę.

Z rejestru poborowego z 1563 roku wynika, że istniały dwa oddzielne miasta Dobre Stare należące do Dobrzynieckich i Dobre Nowe, którego właścicielami byli Ossowińscy. W 1563 roku Dobrem Starym było 21 rzemieślników: 5 piekarzy, 3 szewców, 6 piekarzy,  3 krawców, 1 płatnerz, 2 handlarzy solą, 1 tkacz, 3 wytapiaczy żelaza; w Dobrem Nowym – 30 rzemieślników, w tym: 3 wytapiaczy żelaza, 9 szewców, 3 garncarzy, 6 piekarzy.

W XVII wieku Dobre bardziej przypominało wieś czynszową niż miasto. W rozwoju zaczęły wyprzedzać go sąsiadujące miasteczka, które stanowiły dla siebie konkurencję. Aby zmienić sytuację, zwiększono liczbę jarmarków do 5. Przywilej na organizację większej ilości jarmarków otrzymał nowy właściciel Dobrego – Piotr Leżajski w 1752 roku od króla Augusta III. Właściciel próbował w ten sposób zwiększyć swoje dochody.

Akt lokacyjny ustanawiał w mieście sądownictwo patrymonialne  – część sporów w mieście rozstrzygał właściciel miasta, pozostałe sądy starostów. W Dobrem obowiązki wójta sprawował właściciel. 50 lat od lokacji Dobre rozwijało się dosyć dobrze. W mieście odbywały się trzy jarmarki rocznie – na św. Stanisława, św. Jana i w siódmą niedzielę po Zielonych Świątkach oraz jeden targ tygodniowy w sobotę.

Z rejestru poborowego z 1563 roku wynika, że istniały dwa oddzielne miasta Dobre Stare należące do Dobrzynieckich i Dobre Nowe, którego właścicielami byli Ossowińscy. W 1563 roku Dobrem Starym było 21 rzemieślników: 5 piekarzy, 3 szewców, 6 piekarzy,  3 krawców, 1 płatnerz, 2 handlarzy solą, 1 tkacz, 3 wytapiaczy żelaza; w Dobrem Nowym – 30 rzemieślników, w tym: 3 wytapiaczy żelaza, 9 szewców, 3 garncarzy, 6 piekarzy.

W XVII wieku Dobre bardziej przypominało wieś czynszową niż miasto. W rozwoju zaczęły wyprzedzać go sąsiadujące miasteczka, które stanowiły dla siebie konkurencję. Aby zmienić sytuację, zwiększono liczbę jarmarków do 5. Przywilej na organizację większej ilości jarmarków otrzymał nowy właściciel Dobrego – Piotr Leżajski w 1752 roku od króla Augusta III. Właściciel próbował w ten sposób zwiększyć swoje dochody.

Od 1775 roku Dobre należało do Massalskich. W 1785 Dobre odkupił Szymon Szydłowski, następnie na początku XIX w. Dobre oraz Rudzienko i Rudnę nabył Ignacy Antoni Jaźwiński. W 1864 r. Dobre przeszło na własność jego synów – Feliksa i Walentego. Wdowa po Ignacym Antonim – Filipina z Czerskich, miała prawo do dożywocia w Dobrem na mocy umowy przedślubnej. Prawo to odstąpiła w 1864 roku Walentemu Jaźwińskiemu w zamian za prawo własności Woli Ossowińskiej. Walenty Jaźwiński zmarł w roku 1872 i na mocy testamentu Dobre przeszło na własność wdowy po nim, Kamili z Zagajewskich. Następnymi właścicielami byli prawdopodobnie Ostrowscy.

Po trzecim rozbiorze Polski Dobre znalazło się pod zaborem austriackim, w Galicji Zachodniej, w cyrkule siedleckim, ale w czasie Księstwa Warszawskiego  należało do departamentu warszawskiego. Działania wojenne w kampanii napoleońskiej przyczyniły się do zniszczenia Dobrego. Rząd Królestwa Polskiego dążył do reformy miast prywatnych, którą zapoczątkowała Konstytucja 3 Maja. Reforma miast prywatnych polegała na ograniczeniu władzy właściciela przez powołanie rady miejskiej, burmistrza, mianowanego przez rząd, a opłacanego przez właściciela oraz przeznaczeniu dla miasta budżetu, co przyczyniłoby się do poprawy ekonomicznej miasta. Tej reformie właściciele Dobrego systematycznie sprzeciwiali się argumentując, że przywileje królewskie, wyłączały miasto Dobre, jako własność prywatną, spod jurysdykcji królewskiej.

W 1821 roku ówczesny właściciel i dziedzic sporządził dokument pod tytułem „Opisanie historyczne oraz topograficzno – statystyczne miasta Dobre szlacheckiego w województwie mazowieckim w obwodzie stanisławowskim”.  Według tego opisu w mieście żyło 317 mieszkańców, w tym 30 Żydów. Było 38 domów wyłącznie drewnianych, ulice w części brukowane. Rzemiosłem zajmowało się 19 osób, w tym: kowalstwem – 2 osoby, tkactwem – 3 osoby, stolarstwem – 2 osoby, sukiennictwem – 3 osoby, budową pieców – 2 osoby, kołodziejstwem- 3, krawiectwem – 3 , grabarz – 1 osoba. Rada miejskich w tym okresie dysponowała sprzętem ogniowym, stołem, 2 stołkami, tabelą miar i wag, szafą na akta. Od 1830 roku siedziba urzędu miejskiego mieściła się w pomieszczeniu aresztu. Porządku w mieście pilnował 1 policjant.

W 1844 roku rząd Królestwa Polskiego wystąpił z projektem zmiany 48 rządowych i 177 miast prywatnych nie przynoszącym dochodów, na wsie. Około 1850  roku właściciel – Walenty Jaźwiński podejmuje starania o zmianę miasta na gminę wiejską. Postanowieniem Rady Administracyjnej Królestwa Polskiego z dnia 13-25 maja 1852 roku odebrano prawa miejskie jedynemu, prywatnemu miasteczku Dobre w guberni warszawskiej. Odtąd Dobre stało się wsią należącą do gminy Rudzienko.

Dobre posiadało księgę hipoteczną z dobrami Rudzienko i było obciążone pożyczką z Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego w Warszawie. Kamila Jaźwińska (wdowa po Walentym) spłaciła część pożyczki i wydzieliła Dobre ze wspólnych dóbr. Dobre składało się wówczas z 526 morgów i 134 prętów (1 pret – 4,5 m) i stało się jej dożywociem.

Brakuje źródeł i wiedzy na temat kolejnych właścicieli Dobrego. Wiadome jest, że na przełomie     XIX i XX wieku właścicielami Rudzienka byli Ostrowscy.

W okresie Powstania Listopadowego we wsi Makówiec Duży 17 lutego rozegrała się bitwa wojsk polskich pod dowództwem generała Jana Skrzyneckiego z wojskami rosyjskimi pod dowództwem generała Rosena. Maria Konopnicka opisała te bitwę w wierszu „Bitwa pod Dobrem”.

W 1861 roku w Dobrem istniała już szkoła elementarna. Od 1868 roku Dobre znalazło się w powiecie radzymińskim i należało do niego do 1918 roku. W tym czasie Dobre liczyło 462 mieszkańców.

Po spaleniu starego kościoła drewnianego, w 1873 roku przystąpiono do budowy nowego, murowanego zaprojektowanego przez architekta Bolesława Podczaszyńskiego. Budowie patronowała Kamila Jaźwińska. Wtedy też prawdopodobnie zmieniono patrona ze św. Stanisława na św. Mikołaja.

Przez następne 40 lat Dobre stopniowo się rozwijało. Wzrasta liczba ludności. W sierpniu 1919 roku powołano województwo warszawskie wraz z powiatem mińskim i gminą Rudzienko. Dobre w 1925 roku liczyło 1 097 mieszkańców, w tym 373 Żydów, którzy mieli swoją bożnicę.

Rozwój samorządu gminnego przerwał wybuch II wojny światowej. Przed wybuchem wojny, z dniem 1 kwietnia 1939 roku przyłączono do gminy Rudzienko część zlikwidowanej gminy Czarnogłów (Czarnogłów, Kamionka i Wólka Czarnogłowska. Z gminy Rudzienko natomiast wyłączono gromadę: Ołdakowizna i miejscowość folwark Poręby Leśne).

Zarówno wojna polsko – sowiecka w 1920 r. jak i II wojna światowa oszczędziły Dobremu większych zniszczeń. Podczas  II wojny światowej z budynków ucierpiał jedynie kościół, na który w sierpniu 1944 r. spadły dwa pociski artylerii radzieckiej, uszkadzając dach i okna. W okresie okupacji Żydzi z Dobrego zostali deportowani do obozu zagłady w Treblince, a znajdująca się w miejscowości synagoga została zniszczona.

W okresie okupacji hitlerowskiej w czasie II wojny światowej, teren gminy z siedzibą w Rudzienku znalazł się na obszarze Generalnej Guberni w dystrykcie warszawskim, powiecie Mińsk Mazowiecki.

Okres Polski Ludowej przyniósł następujące zmiany: przede wszystkim powołano w Dobrem gminę, którą w 1958 r. zmienioną na gromadę. W 1963 r. wybudowano ośrodek zdrowia, lecznicę weterynaryjną, bibliotekę (w 1961 r. liczyła 4600 tomów), przez pewien czas funkcjonowało także kino stałe. W 1965 roku osada liczyła 1101 mieszkańców.

Na mocy Uchwały Wojewódzkiej Rady Narodowej w Warszawie z dnia 1 grudnia 1972 roku z dniem 1 stycznia 1973 roku otworzono Gminę Dobre w powiecie mińskim. Gmina Dobre graniczyła wówczas z gminami Stanisławów, Strachówka, Korytnica, Wierzbno, Jakubów. Zajmowała ogółem 12 000 hektarów, w tym 9497 ha użytków rolnych. W skład gminy wchodziły 42 wioski, liczba ludności wynosiła 7 300 osób. 91% ludności pracowało w rolnictwie, 9% w przemyśle.

Na terenie gminy działały: Gminna Spółdzielnia, Międzykółkowa Baza Maszynowa: Dobre, Poręby Nowe, Szkoła Podstawowa, PZLZ Dobre, Kasa Spółdzielcza, Ośrodek Zdrowia, Rolnicza Spółdzielnia Produkcyjna Rudzienko, Posterunek Milicji Obywatelskiej, Zakład Mleczarski, OSP.


Źródło:

  1. Dauksza Maria – Dobre dawne miasteczko w ziemi liwskiej. Rocznik Mińsk Mazowiecki zeszyt 3, 1995-1996
  2. Skorowidz miejscowości Rzeczpospolitej Polskiej, województwo lubelskie, nakładem GUS, Warszawa 1925
  3. Opracowanie studialne wartości kulturowych Gminy Dobre, Cezary Ostas, Krystyna Foryszewska, Dobre – Siedlce 1998 r.
  4. Zugaj Leszek – Historia Administracji w Gminie Dobre do 1939 roku, Lublin 2019
  5. Opracowania własne UG Dobre
Accessibility